Koen Vanmechelen bouwt Cosmogolem in Rwanda
Net zoals in de rest van de wereld is de verstedelijking in Rwanda een feit. Verwacht wordt dat in 2050 zo’n 70 % van de bevolking er in de stad zal wonen (in 2015 was dat nog 18%). De verstedelijking is een uitdaging, maar ze biedt ook kansen om jobs te creëren en de economische ontwikkeling aan te jagen.
Rubavu, Musanze en Rwamagana zijn opkomende steden met een groot economisch potentieel, dankzij het toerisme, vruchtbare landbouwgrond of de nabijheid van grotere steden zoals Kigali en Goma (DRC). Samen met de lokale besturen zoekt Enabel er naar oplossingen om de stadsontwikkeling in goede banen te leiden. Inspraak van de lokale bevolking staat daarbij centraal.
Musanze is een bergstadje in het noorden van Rwanda, tegen de Congolese grens. Het is de toegangspoort tot het bekende Virungapark, waar de berggorilla’s leven. Samen met het stadsbestuur bouwt Enabel er onder meer een jeugdcentrum, dat in september 2023 officieel wordt geopend, met als kers op de taart de inhuldiging van een Cosmogolem, een houten beeld van de hand van Belgisch kunstenaar Koen Vanmechelen. Reden genoeg voor een interview, dachten wij zo.
Wat is een Cosmogolem eigenlijk ?
Koen Vanmechelen: De Cosmogolem is een grote houten reus van 4 meter hoog, met open hoofd, grote handen en voeten, een hol lijf en een luikje ter hoogte van het hart. Het is een constructie die op een onbewaakt moment is ontstaan toen ik 17 was. Ik was gefascineerd door de natuur en door kippen, en ik timmerde met planken en balken van een kippenhok iets in elkaar. Daar kwam een beeld van dat ik jarenlang heb laten liggen, maar dat eigenlijk al de filosofie van mijn werk in zich droeg.
We zijn pas vrij wanneer we er een constructie rond zetten. Dat is de contradictie waar wij continu mee leven. Dat is de discussie die gaat tussen natuur en domesticatie. Een kunstwerk is een gevangenis die zijn vrijheid zoekt. Dat was mijn eerste artistieke activiteit. Het houten beeld heeft me een enorme filosofie cadeau gedaan zonder dat ik het wist. En dat is kunst volgens mij. Intussen zijn we meer dan 30 jaar later en is de Cosmogolem uitgegroeid tot een wereldwijd project dat jongeren helpt hun eigen stem en identiteit te vinden. Het is een symbool van hoop en evolutie in de wereld.
Intussen zijn er al meer dan 40 Cosmogolems in de wereld: in België, Nederland, India, Ecuador, Peru, Chili, Tanzania, Polen, Zimbabwe, Mexico… Hoe is de Cosmogolem aan die wereldreis begonnen en hoe is hij in Rwanda geraakt?
Koen Vanmechelen: Wel ik dacht: ‘Dat beeld heeft me zo veel vrijheid gegeven… Waarom zouden we er niet mee op stap gaan en het aan jongeren aanbieden zodat ze hun stem kunnen laten horen?’ Ik heb het beeld laten evolueren en tot volwassenheid gebracht. Ik heb het hoofd geopend, een luikje toegevoegd ter hoogte van het hart, de romp, de handen en de voeten aangepakt. Zo is het geëvolueerd tot een open en ontvankelijk beeld dat gevoed moet worden door ideeën van jongeren. Ik weet niet meer hoe ik op dat woord gevallen ben, maar hoe dan ook, een golem is een mensfiguur uit een Joodse legende, gemaakt van klei en tot leven gewekt door een rabbijn. Maar ik vond dat mijn beeld een kosmopolitische figuur was, vandaar Cosmogolem. En toen is dat inzicht gekomen dat ik het beeld naar de mensen moest brengen, naar de gemeenschappen. De aanleiding om ermee op pad te gaan was tweeërlei. Ik noem dat ook de bewustwording, de ‘magic’ die ontstaat omdat er iets gebeurt.
Op een school in Maasmechelen was het op een bepaald moment de week van de diversiteit. Een leerkracht vroeg me of ik iets had, en toen heb ik de Cosmogolem aangeboden, waarmee we ook de prijs van de diversiteit gewonnen hebben. Toen werd ik gebeld door Peter Adriaenssens, de kinderpsychiater, die over mij gelezen had en die me vroeg om op een internationaal congres te spreken, omdat hij geloofde in de helende kracht van de Cosmogolem. Hij gebruikte die in zijn praktijk waar hij kinderen met trauma’s behandelde. Op dat congres was Jeanne De Vos aanwezig, die in India actief was met kwetsbare jongeren en een jaar later genomineerd werd voor de Nobelprijs. Zo is de Cosmogolem in India beland, en sindsdien is het nooit gestopt. In Rwanda was het de vrouw van de Belgische ambassadeur die me al jaren volgt en die me in contact heeft gebracht met de mensen van Enabel. Zowel zij als Enabel geloven in het belang van kunst voor een gezonde samenleving, en dus ook in de betekenis die de Cosmogolem kan hebben voor het stadsontwikkelingsproject in Muzanse. En hier zijn we dan.
In Musanze bouwen wij met het lokale bestuur een ambachtencentrum en een jeugdhuis. Het zijn lokale kunstenaars, schrijnwerkers en lassers die de Cosmogolem daar bouwen volgens een gedetailleerd plan. Hoe stonden zij tegenover dit project?
Koen Vanmechelen: Ik ga altijd naar de plaats waar de Cosmogolem gebouwd wordt om te voelen hoe het daar is, ’touch the ground’ zeg maar. We hebben in Kigali samengezeten met de ambassadeur, met de mensen van Enabel en met twee mensen van de kunstorganisatie Rwanda Arts Initiative. Zij waren zeer scherp en begrepen meteen waar dit verhaal over gaat. We zijn naar Musanze gereden om met de lokale mensen te gaan praten. Wat ook heeft geholpen is het feit dat de progressieve burgemeester van de stad een visie heeft en ervoor open staat om met de jongeren aan de slag te gaan. En zo zijn de mensen en de elementen bij elkaar gekomen. We hebben daar een ambachtencentrum, een foodmarket, een jeugdhuis, er is plaats en de mensen willen er iets van maken. De omstandigheden zijn aanwezig om een nest te maken waar ideeën kunnen broeden. Dan weet je dat het gaat gebeuren.
En dan komt de filosofie van het beeld weer naar boven. We bouwen de Cosmogolem in duurzaam maar vergankelijk materiaal. Als je hem niet verzorgt, is hij vergankelijk. En dat vind ik goed. Mensen moeten ervan houden, want als je ervan houdt, verzorg je hem. Tot nu toe staan alle Cosmogolems nog overeind. Behalve eentje, op linkeroever in Antwerpen. Die is helaas in brand gestoken en nooit heropgebouwd.
De Cosmogolem is een van je vele projecten. Wat vaak terugkomt in al je werk, is kosmopolitisme, diversiteit, en ook wetenschap. Is dat ook organisch zo gegroeid?
Koen Vanmechelen: Als ik naar mijn kernwoorden kijk, dan staat diversiteit zeker voorop. Zonder diversiteit ga je nooit tot de andere komen. Fertiliteit is ook belangrijk, want dat is het leven op zich en dat maakt het ook kosmopolitisch. En immuniteit, de opbouw van je eigen immuniteit, maar ook de immuniteit van de andere. En dan gaat het uiteraard niet alleen om de biologische immuniteit, maar ook de mentale immuniteit, de weerstand en de veerkracht van mensen. Dat is de cirkel: fertiliteit, diversiteit en immuniteit. Dat is zeer artistiek voor mij, dat is zeer maatschappelijk en dat is ook zeer wetenschappelijk.
Ik ben doctor honoris causa in de geneeskunde, omdat een deel van mijn werk een geneeskundige realiteit heeft gecreëerd. Bijvoorbeeld de immuniteit van de kip via het Cosmopolitan Chicken Project, waarin ik verschillende kippenrassen ben gaan kruisen om uit te komen bij de kosmopolitische kip, die sterker, diverser en in die zin productiever is dan de meeste andere rassen. Hier komen fertiliteit, diversiteit en immuniteit perfect samen. Net zoals bij de planken en de balken van het kippenhok waarmee ik als knaap van 17 jaar die eerste Cosmogolem heb gemaakt.
De Cosmogolem in Muzanse wordt in september 2023 officieel ingehuldigd. Stay tuned.
Meer info: koenvanmechelen.be – labiomista.be
